رەوشەنبیرێ ترسکار
کاهین کانی
گه‌له‌ك جاران، ژبلى كو کریارا ترساندنێ ژ ئاليێ خۆدان هێزان ڤه ل ھەمبەری بێ هێزان دهێته ئەنجامدان، هه‌روه‌سان ژ لايێ بێ هێزان ژى ل سه‌ر خۆدان هێزان دهێته چه‌سپاندن، چاوان؟
كريارا ترسێ ژ لايێ سياسى يان نيڤنەتەوەی ل سه‌ر ده‌وله‌ته‌كێ د هێته چه‌سپاندن، وه‌ك رێگرتن ل بازرگانيا وێ ده‌وله‌تێ يان دورپێچ كرن يان خولقاندنا ئاژاوه گێريێ دناڤ جه‌رگێ ده‌وله‌تێ بخۆ دا.
ژ لايێ تاكه‌كه‌سى ڤه و ل سه‌ر ئاستێ سنێلان كه‌سه‌ك ب ڤێ كريارێ رادبيت ژ بۆ مه‌ره‌ما بن ده‌ستكرن يان خۆ ب هێز ديتن دناڤ هه‌ڤالێن خۆ دا. ئه‌ڤ چه‌نده ل كولانێ يان ل قوتابخانان روو د ده‌ت. دبيت ئه‌گه‌رێن په‌روه‌رده‌ى بن يان كارڤه‌دان بيت ژ نه خواندنێ، ژ به‌ر كو ئه‌ڤ كرياره بەھرا پتری جاران د ده‌رحه‌ق قوتابيێن خوانده‌ڤان دا دهێته ئه‌نجام دان.
هه‌تا ل ڤان داوييان _مه‌ره‌مامن پشتى ئالاڤێن په‌يوه‌نديكرنێ مينا تويته‌ر و فه‌يسبۆك به‌ربه‌لاڤ بووين_ جوره‌كێ دى يێ ترسێ به‌لاڤ بوويه، ئه‌وژى ترساندنا ئه‌لكترونى (Cyberbullying) كو گه‌فكرن و هاككرن يان تێكدانا ئه‌كونتا بخۆ ڤه دگريت.
نها ئه‌م دێ ل سه‌ر پسيارا خۆ يا به‌روڤاژى راوه‌ستێن چاوان كه‌سێ بێ هێز ترسێ ل سه‌ر كه‌سێ ب هێز د چه‌سپينيت؟
پشتی ئالاڤێن گەھاندنا پێزانینان بەلاڤ بووین، ئێدی کەسێن رەوشەنبیر نەمان وەک پەیامبەران د بورجێن بلند دا گازی خەلکەکی بکەن و ب ناڤێ رەوشت و زانینێ بئاخڤن. ژبەرکو نھا ھەر چ جورێ زانینێ بیت یان ژ گوگلی یان ژ تلەفزیونا ب شێوەکێ ئاسان و بێ کودێن زمانی دگەھنە بەردەستێ ھەرکەسی. ئەخلاق و پرەنسیپ ژی دھێنە گوھرین، دەم وان دەستنیشان دکەت، ب تایبەت پشتی پوست مودێرنتیێ و ب تایبەت پشتی ھزرێن نایلستی(العدمیە) بەربەلاڤ بووین چ ل سەر ئاستێ نڤیسەران یان خواندەڤایان. ل ڤێرە ئەو کەسێ بێ ھێز یێ پێدڤی ب پێزانین و ژێدەرێن ئەخلاقی ب ھێز دکەڤیت و یێن دی بەروڤاژی، ئانکو ئەو رەوشەنبیرێ خۆ وەک تەك ژێدەرێ زانینێ و ئەخلاقی د دیت. ھەر ئەڤ چەندە بخۆ بووینە ئەگەر کو ھەیا نھا رەوشەنبیر وەک دەستەیەک یان وەک کوم بژیت. گەلو دەمێ ئەڤ جورە کەسە ژ ترساندا دبن چارچوڤێ کومێ دا دگەھنە ئێک، ژیانا وان یا ھزری ب چ شێوە دەرباز دبیت، ئەگەر ھەبیت، ژبەر کو ھزرکرن بەرێ مرۆڤی نادەتە کومێ بەلکو د دەتە فەردانیەتێ. ئەڤ جورە سەر ژنوو ژبۆ ب دەستخستنا جھ و ناڤێ خۆ دکوملگەھێ دا دکەڤنە بەر پلاندانانێ، کەسێن کو ل بەر ڤان پلانان دکەڤن ئەون یێن کو نەچووینە دبن باندورا چ دەستەیا یان کوما دا. بێ گومان ئەو رەوشەنبیرێ خۆ وەک نونەر بزانیت و پلەیا خۆ ژ دەست دابیت جار دێ جڤاکی وەک نەزان و پاشکەفتی ل قەلەم دەت جار ژی ب زانا و تێگەھشتی_مەرەما من ھەرکەسێ نە ل ژێر سیبەرا چ کوما بیت_ شەر ل سەر زانینێ بخۆ ئەگەرەکێ ھەری مەزنە ژبۆ نەزانینێ. ژبەر کو ئەوکەسێ پێکولان دکەت بەلانسێ راگریت د چیتە د بن کاریگەرییا کومێ ڤە دەمێ ب نەزان دھێتە قەلەم دان، ئەڤ کریارێ چەند ئەگەر ھەنە کو د سروشتێ ھەرکەسی دا حەز دکەت ژلایێ کومێ ڤە بھێتە قەبولکرن ژ رویێ زانستی ڤە دبێژنە ڤێ کریارێ، کارتێکرنا پیڤەرێن کومەلگەھێ (Normative Social Influence). ئەگەر کێ دی ژی یێ ھەی ئەوژی دەمێ ھەلگرێ زانینێ ژ زانینا خۆ ب گومان بکەڤیت، دێ بەرێ خۆ دەتە کومێ دا کو خۆ پشت راست بکەت، ب دیتنا من ئەڤ ئەگەرە ل ژێر کارتێکرنا یا ئێکێ روو د دەت. وەک زانست ب ناڤێ کارتێکرنا کومەلگەھێ ل سەر زانینێ (Informational Social Influence) دھێتە ناسکرن. دبیت ئێک پسیار بکەت و بێژیت بوچی ئەو کەسێ دکەڤیتە دبن کارتێکرنا ڤان جوەر دەستەیا دا خۆ ژێ دوور ناکەت؟ بابەت پیچەک ئالوز ترە ژبەر کو دەمێ ئەم ب کەسان ڤە دھێینە گرێدان ل سەر ئەساسێ پێدڤیاتی و پالدەرا نە، پێدڤیاتی پالدەران دخولقینیت، چ پێدڤیاتیێن ھزری بن یان یێن مادی. ھەر ژبەر ڤی سروشتێ دناڤ ھەموو مرۆڤان دا کو زوو ب زوو حەز ناکەن خۆ ژ کومەلگەھێ دور بێخن و ئەسیرێن پەیوەندیانە دگەل ھەڤ. ئەو کەسێن ژ دەرڤەی کومێ د جەنگن، دکەفنە د ئاریشێن مەزن دا چونکو ترسا ژ دەستدانا پەیوەندیان دناڤ کومەلگەھێ دا ل دەف پەیدا دبیت، ژ بەر کو سروشتێ مرۆڤان چ جورێن دەستنیشانکری نینن بتنێ د کومەلگەھان دا دھێنە دەستنیشانکرن. ئەوتشتێ دقوناغەک یان د ئیزگەھەکا ژیێ مرۆڤی دا یێ سروشتی بیت دێ یێ بەرئاقل ژی بیت، لێ نەیا بەرئاقلە کەسەک مەزن ب تنێ کو ژ زاروکتیا خۆ خەریب بوویە رەفتار و سەرەدەرکرنا وی ژی وەک یازاروکان بیت، مەرەم پێ گەلەک ھزرێن نوو دسەری دا دمینن، لێ ژبەرکو ژبۆ وی دھێنە تەخەیلکرن کو ئەو ھزرە دژی پرەنسیپێن جڤاکی نە نەدشێت بجھ بینیت و نەدشێت دەستان ژێ بەردەت. چونکو د زاتێ خۆدا دزنیت راستیەک ژبۆ ھزرێن وی ھەیە لێ ژ ترسێن دەست دۆنێ نەوێریت کوورتر بچیت. ژ بەر ڤێ یەکێ سلوکێ ئەو کەسێن ژ دەرڤەی کومێ د سەیرن ژ بەر کو ل ئاستە کێ ھەرێ بلند یێ ھشیاریێ کاردکەن_ بێ گومان ژ بەر گەفێن رەوشەنبیرێن دناف کومێ دا _
دێ بینی ل ھەرتشتی ب شکن، ھەر رەفتارەک بھێتە کرن حەزەرا خۆ وەردگریت، ئەگەر د راستا وان ژی دا نەبن، ژبە ڤێ یەکێ بەھرا پتر توشی نەخوشیا (خوان پابلو) دبن گومانێن بێ ئەساس و زانین بەرێ خودانی د دەنە تاوانێن ھزری. ھەر ئەڤ چەندە بخۆ دبنە ئەگەرێ راوەستیانا ئاستێ پێشکەفتنێ د گەلەک کومەلگەھان دا ، دێ بینی کەسەک ل دەستپێکا ژیانا خۆ یا ھزری دگەھیتە خالە کا باش د دووڤ دا ل کێمێ د دەت، بتنێ کو نەزانییە دێ چاوان بەرھنگاری رەوشەنبیرێ کومێ بیت، دوژمنێ سەرەکی یێ زانینێ. دگەل وان دچیتە دناڤ گێلەشوکا شەر و بەرنیاس بوونێ دا، کی پلانێن ترسناکتر ب دانیت ئەو ژ ھەموویان ب ھێزترە. ب ڤی شێوەی ئەقل بەستى گرتی دبیت و ئارستە نامینن.
ژێدەر
______________________
١_ رواية النفق ارنستو ساباتو
٢_ ما وراء الاوھام ایریک فروم
٣_ رواية الانسان الصرصار دستویفسکی
٤_ موقع الحداثە وما بعد الحداثە
کاهین کانی
گه‌له‌ك جاران، ژبلى كو کریارا ترساندنێ ژ ئاليێ خۆدان هێزان ڤه ل ھەمبەری بێ هێزان دهێته ئەنجامدان، هه‌روه‌سان ژ لايێ بێ هێزان ژى ل سه‌ر خۆدان هێزان دهێته چه‌سپاندن، چاوان؟
كريارا ترسێ ژ لايێ سياسى يان نيڤنەتەوەی ل سه‌ر ده‌وله‌ته‌كێ د هێته چه‌سپاندن، وه‌ك رێگرتن ل بازرگانيا وێ ده‌وله‌تێ يان دورپێچ كرن يان خولقاندنا ئاژاوه گێريێ دناڤ جه‌رگێ ده‌وله‌تێ بخۆ دا.
ژ لايێ تاكه‌كه‌سى ڤه و ل سه‌ر ئاستێ سنێلان كه‌سه‌ك ب ڤێ كريارێ رادبيت ژ بۆ مه‌ره‌ما بن ده‌ستكرن يان خۆ ب هێز ديتن دناڤ هه‌ڤالێن خۆ دا. ئه‌ڤ چه‌نده ل كولانێ يان ل قوتابخانان روو د ده‌ت. دبيت ئه‌گه‌رێن په‌روه‌رده‌ى بن يان كارڤه‌دان بيت ژ نه خواندنێ، ژ به‌ر كو ئه‌ڤ كرياره بەھرا پتری جاران د ده‌رحه‌ق قوتابيێن خوانده‌ڤان دا دهێته ئه‌نجام دان.
هه‌تا ل ڤان داوييان _مه‌ره‌مامن پشتى ئالاڤێن په‌يوه‌نديكرنێ مينا تويته‌ر و فه‌يسبۆك به‌ربه‌لاڤ بووين_ جوره‌كێ دى يێ ترسێ به‌لاڤ بوويه، ئه‌وژى ترساندنا ئه‌لكترونى (Cyberbullying) كو گه‌فكرن و هاككرن يان تێكدانا ئه‌كونتا بخۆ ڤه دگريت.
نها ئه‌م دێ ل سه‌ر پسيارا خۆ يا به‌روڤاژى راوه‌ستێن چاوان كه‌سێ بێ هێز ترسێ ل سه‌ر كه‌سێ ب هێز د چه‌سپينيت؟
پشتی ئالاڤێن گەھاندنا پێزانینان بەلاڤ بووین، ئێدی کەسێن رەوشەنبیر نەمان وەک پەیامبەران د بورجێن بلند دا گازی خەلکەکی بکەن و ب ناڤێ رەوشت و زانینێ بئاخڤن. ژبەرکو نھا ھەر چ جورێ زانینێ بیت یان ژ گوگلی یان ژ تلەفزیونا ب شێوەکێ ئاسان و بێ کودێن زمانی دگەھنە بەردەستێ ھەرکەسی. ئەخلاق و پرەنسیپ ژی دھێنە گوھرین، دەم وان دەستنیشان دکەت، ب تایبەت پشتی پوست مودێرنتیێ و ب تایبەت پشتی ھزرێن نایلستی(العدمیە) بەربەلاڤ بووین چ ل سەر ئاستێ نڤیسەران یان خواندەڤایان. ل ڤێرە ئەو کەسێ بێ ھێز یێ پێدڤی ب پێزانین و ژێدەرێن ئەخلاقی ب ھێز دکەڤیت و یێن دی بەروڤاژی، ئانکو ئەو رەوشەنبیرێ خۆ وەک تەك ژێدەرێ زانینێ و ئەخلاقی د دیت. ھەر ئەڤ چەندە بخۆ بووینە ئەگەر کو ھەیا نھا رەوشەنبیر وەک دەستەیەک یان وەک کوم بژیت. گەلو دەمێ ئەڤ جورە کەسە ژ ترساندا دبن چارچوڤێ کومێ دا دگەھنە ئێک، ژیانا وان یا ھزری ب چ شێوە دەرباز دبیت، ئەگەر ھەبیت، ژبەر کو ھزرکرن بەرێ مرۆڤی نادەتە کومێ بەلکو د دەتە فەردانیەتێ. ئەڤ جورە سەر ژنوو ژبۆ ب دەستخستنا جھ و ناڤێ خۆ دکوملگەھێ دا دکەڤنە بەر پلاندانانێ، کەسێن کو ل بەر ڤان پلانان دکەڤن ئەون یێن کو نەچووینە دبن باندورا چ دەستەیا یان کوما دا. بێ گومان ئەو رەوشەنبیرێ خۆ وەک نونەر بزانیت و پلەیا خۆ ژ دەست دابیت جار دێ جڤاکی وەک نەزان و پاشکەفتی ل قەلەم دەت جار ژی ب زانا و تێگەھشتی_مەرەما من ھەرکەسێ نە ل ژێر سیبەرا چ کوما بیت_ شەر ل سەر زانینێ بخۆ ئەگەرەکێ ھەری مەزنە ژبۆ نەزانینێ. ژبەر کو ئەوکەسێ پێکولان دکەت بەلانسێ راگریت د چیتە د بن کاریگەرییا کومێ ڤە دەمێ ب نەزان دھێتە قەلەم دان، ئەڤ کریارێ چەند ئەگەر ھەنە کو د سروشتێ ھەرکەسی دا حەز دکەت ژلایێ کومێ ڤە بھێتە قەبولکرن ژ رویێ زانستی ڤە دبێژنە ڤێ کریارێ، کارتێکرنا پیڤەرێن کومەلگەھێ (Normative Social Influence). ئەگەر کێ دی ژی یێ ھەی ئەوژی دەمێ ھەلگرێ زانینێ ژ زانینا خۆ ب گومان بکەڤیت، دێ بەرێ خۆ دەتە کومێ دا کو خۆ پشت راست بکەت، ب دیتنا من ئەڤ ئەگەرە ل ژێر کارتێکرنا یا ئێکێ روو د دەت. وەک زانست ب ناڤێ کارتێکرنا کومەلگەھێ ل سەر زانینێ (Informational Social Influence) دھێتە ناسکرن. دبیت ئێک پسیار بکەت و بێژیت بوچی ئەو کەسێ دکەڤیتە دبن کارتێکرنا ڤان جوەر دەستەیا دا خۆ ژێ دوور ناکەت؟ بابەت پیچەک ئالوز ترە ژبەر کو دەمێ ئەم ب کەسان ڤە دھێینە گرێدان ل سەر ئەساسێ پێدڤیاتی و پالدەرا نە، پێدڤیاتی پالدەران دخولقینیت، چ پێدڤیاتیێن ھزری بن یان یێن مادی. ھەر ژبەر ڤی سروشتێ دناڤ ھەموو مرۆڤان دا کو زوو ب زوو حەز ناکەن خۆ ژ کومەلگەھێ دور بێخن و ئەسیرێن پەیوەندیانە دگەل ھەڤ. ئەو کەسێن ژ دەرڤەی کومێ د جەنگن، دکەفنە د ئاریشێن مەزن دا چونکو ترسا ژ دەستدانا پەیوەندیان دناڤ کومەلگەھێ دا ل دەف پەیدا دبیت، ژ بەر کو سروشتێ مرۆڤان چ جورێن دەستنیشانکری نینن بتنێ د کومەلگەھان دا دھێنە دەستنیشانکرن. ئەوتشتێ دقوناغەک یان د ئیزگەھەکا ژیێ مرۆڤی دا یێ سروشتی بیت دێ یێ بەرئاقل ژی بیت، لێ نەیا بەرئاقلە کەسەک مەزن ب تنێ کو ژ زاروکتیا خۆ خەریب بوویە رەفتار و سەرەدەرکرنا وی ژی وەک یازاروکان بیت، مەرەم پێ گەلەک ھزرێن نوو دسەری دا دمینن، لێ ژبەرکو ژبۆ وی دھێنە تەخەیلکرن کو ئەو ھزرە دژی پرەنسیپێن جڤاکی نە نەدشێت بجھ بینیت و نەدشێت دەستان ژێ بەردەت. چونکو د زاتێ خۆدا دزنیت راستیەک ژبۆ ھزرێن وی ھەیە لێ ژ ترسێن دەست دۆنێ نەوێریت کوورتر بچیت. ژ بەر ڤێ یەکێ سلوکێ ئەو کەسێن ژ دەرڤەی کومێ د سەیرن ژ بەر کو ل ئاستە کێ ھەرێ بلند یێ ھشیاریێ کاردکەن_ بێ گومان ژ بەر گەفێن رەوشەنبیرێن دناف کومێ دا _
دێ بینی ل ھەرتشتی ب شکن، ھەر رەفتارەک بھێتە کرن حەزەرا خۆ وەردگریت، ئەگەر د راستا وان ژی دا نەبن، ژبە ڤێ یەکێ بەھرا پتر توشی نەخوشیا (خوان پابلو) دبن گومانێن بێ ئەساس و زانین بەرێ خودانی د دەنە تاوانێن ھزری. ھەر ئەڤ چەندە بخۆ دبنە ئەگەرێ راوەستیانا ئاستێ پێشکەفتنێ د گەلەک کومەلگەھان دا ، دێ بینی کەسەک ل دەستپێکا ژیانا خۆ یا ھزری دگەھیتە خالە کا باش د دووڤ دا ل کێمێ د دەت، بتنێ کو نەزانییە دێ چاوان بەرھنگاری رەوشەنبیرێ کومێ بیت، دوژمنێ سەرەکی یێ زانینێ. دگەل وان دچیتە دناڤ گێلەشوکا شەر و بەرنیاس بوونێ دا، کی پلانێن ترسناکتر ب دانیت ئەو ژ ھەموویان ب ھێزترە. ب ڤی شێوەی ئەقل بەستى گرتی دبیت و ئارستە نامینن.
ژێدەر
______________________
١_ رواية النفق ارنستو ساباتو
٢_ ما وراء الاوھام ایریک فروم
٣_ رواية الانسان الصرصار دستویفسکی
٤_ موقع الحداثە وما بعد الحداثە
ليست هناك تعليقات:
إرسال تعليق