نرخاندنەك وێژەی, بۆ ڕۆمانا ( دوڤپشك بخوەڤە نادە) یا ڕۆماننڤیس (ئەدیب پولات).
ئومێد سەگڤان
دوڤپشك بخوەڤە نادە, سالا (2011) ب پیتێن لاتینی ژ وەشانانێن (ئەڤرەنسەل باسیم یاین) ل ستەنبولێ چاپ بوویە.
ل پێشیێ ئەم دێ ژ سەرناڤێ ڕۆمانێ هوندری بابەتی بن و ب نرخاندنەك گشتی ب داوی ئینن.
گەلو گرنگیا سەرناڤی ژ بۆ دەقەكێ ئەدەبی چ گرنگیا خوە هەیە؟ هەلبەت پر گرنگە, سەرناڤی چوار ئەركێن سەركی د تێكستێ ئەدەبی دە هەنە وەكە ( ناساندن, وەسف, گەهاندنا رامانا نەپەنی و سرنج راكێشان). سەرناڤ وەكە هێمایەك زمانی, دەربرینی ژ هوندرێ بابەتی دكە و گەلەك جاران دبە كلیل و سەرداڤا تێكستی. ئەڤ یەك ژی گرێدایە جوررێن سەرناڤا, كو ژ چەند جوران پێك دهێت:
_ئەركێ وەسفی: كو هندەك زانیاریان ل سەر ناڤەروكا ڕۆمانێ د دە خوەندەڤانی, مینا (زەلامێ پەلەدین) یا (دیستویڤسكی), (بیانی), (ئەلبێرت كامو). كو دەربرینێ ژ ناڤەروكا ڕۆمانێ دكە.
_ناساندن: ژ كەڤندا ناڤ بوویە هێما ژ بۆ ناسدن و پێناسەیا مرۆڤان, ئانكو ب ناڤی, گەلەك جاران مرۆڤ رەوشت و نەریتێن هەڤدوو ناس دكن و ئەڤ یەك د ناڤ جڤاكێ مەدە بوویە جهێ پیتەدانی و گرنگیێ. ل چاخێ ناڤێ یەكێ(بەكو) بە, یەكسەر وێنەیی بەدبەختی و فەسادیێ د مێكشكێ مرۆڤ دە چێ دبە. ئەم دكارن ئەڤێ یەكی ل سەر دەقێ وێژەیی پراكتیزە بكن و ناس بكن.
_سەرناڤێ یەكسەر: ئانكو ب ئاوایەكی یەكسەر قالا بابەتی دكە وەكە ڕۆمانا (جەنگ و ئاشتی) ئا (تولستو)ی و چیڕۆكا (مرنا كارمەندی) ئا (ئەنتوان چیخوفی).
_سەرناڤێ مەجازی: ئەڤ جورە سەرناڤە ئاماژێ ددە, بەشەك تێكستی یانژی كەسایەتیێ دووێ دكە ئارمانج, مینا ڕۆمانا (بابە گۆریۆ) ئا ڕۆماننڤیسێ فرەنسی (بەلزاك)ی. قەهرەمانێ سەركی یێ ڕۆمانێ ( راستنیاكە)، نە (بابە گوریویە).
_سەرناڤێ خوازەیێ: ئەڤ جورە ب ئاوایەكی رەمزی باسی ناڤەروكا نڤیسێ دكە, وەكە (گەشتەك ژ بۆ ناخێ شەڤێ) ئا (سیلین)ی, كو ئاماژەیە, بو سەڤەرا دەروونی یا قەهەرمانێ چیروكێ, كو ب درێژاهیا هەر چوار ئالێن جیهانێ بەرهەنگاریا تاریاتیێ دبە.
_سەرناڤێ تیكەل: هەم قالا بابەتی دكە و هەم ژی بەحسێ فورمی دكە.
ب ئاوایەكی گشتی, هەلبژارتنا سەرناڤی پر گرنگە و گرێدای شێواز و هزرا نڤیسكارییە. دیسان جهێ گرنگی دانێ یە, ژ بەر كو یەكەم پروسێسا خواندنا هەر دەقەكێ ئەدەبی؛ سەرناڤە, ژ بەر ڤێ یەكێ دڤێت ب زانەبوون و ناڤ ژ بۆ بەرهەمی بهێن هەلبژارتن و دەینان.
یەك ژ وان سەرناڤێن بالكێش و مەرەقدار" دوڤپشك بخوەڤە نادە" , كو ئەو ژی وێ ببە نێچرا نڤیسارامە , كا گەلو ئەڤ سەرناڤ ژ كو هاتیە و چیە و چ هەماهەنگی دگەل باتی هەیە؟ ئەڤ هەموو وێ ببن مژار و وەرن شروڤە كرن.
دوڤپشك بخوەڤە نادە, ژ لایێ سیمانتیكێ ڤەك:
ئەڤ رستە, رستەیەكا رێزمانی یە, لێ ژ لایێ واتایێ ڤە رستەیەكا نەزمانی یە, ژ بەر كو دفەرهەنگێ دە وەسان هاتیە زانین, كو دوڤپشك جاندارەك درندەیە و بخوەڤە ددە و خوە دكوژە, دجیهانا ماتریالست دە ژی ئەڤ یەك راستە. لێ ژلایێ پراگماتیك ڤە, دبە رستەیەكا واتادار و زمانی و مرۆڤی تێخە ناڤ جیهانەكە پری سیمبول و میتافور دە و دبە كلیلا تێكستی. ئەڤ جورە سەرناڤە دكەڤە خانا (مەجازی) ژ بەر كو دەربرینێ ژ كەسێ سەرەكی ئانكو لەهنگێ ڕۆمانێ ناكە, بەلكو دەربرینێ ژ كەسێ دوویێ یێ ڕومانێ دكە, ئەو ژی ناڤێ وی (یەزدانێ زاخوی) یە.
دەما مرۆڤ سەرناڤی دخوینە, گەلەك پرس ب مەژیێ مرۆڤ ڤە, د زەلقن و مرۆڤ دكەڤە لەهیا گومانان دە, كا گەلو مەبەست ژ ئەڤی دوڤپشكی چیە؟ لێ ل چاخێ مرۆڤ ئەڤێ ڕۆمانێ دخوینە, ئەڤ پرس هێدی _هێدی وەكە پرتەك قەشایێ دبوهژە و دبە راستیەك تەحل و دەردئێش و مرۆڤی دكە ریڤنگێ پیارێكا دیروكا دوبارەو و بێ وژدان دە. گەلو دیروك بێ وژدانە یان ئەوێن ئەڤێ مێژووی یێ چێ دكن بێ مرەوەتن؟
ئەلبەت دیروك بێ گونەهە, بەلكو ئەز بخوە دیروكم و ئەو ب هەبوونا من هەیە. لەوران دڤێت مرۆڤ ژ خوە ب پرسە, ئەز چمە و ژ كیڤە هاتمە؟ چما ئەز نابم ئەز؟ ئەڤ هەموو پرس د رۆمانا دوڤپشك بخوەڤە نادە دهێن بەرسڤ دان. ل ڤر پرسەك دن دهێت وجودێ, كو ئەو ژی ئەوە دوڤپشك چیە و كەنگی ئەم دبن دوڤپشك و كی دوڤپشكان چێ دكە؟ ئەڤ پرسیارە كاكلكا بابەتیە و ئەم دێ ل سەر سەكن و شروڤە كن.
هەر وەكی مە خویا كری, كو سەرناڤی پەیوەندیەك چر ب بابەتی رۆمانێ ڤە هەیە و دەربرینێ ژ كومەكا ئەلەمێنتێن جڤاكی و سیاسی, نەتەوایەتی و مرۆڤایەتیێ دكە و ژمرۆڤی دپرسە و دبێژە مرۆڤ ئاڤرێنەرێ خوەیە یان جڤاك؟
ل گور ئەڤێ پرسیارێ "مرۆڤ بەرپەرەكێ سپیە." هەروەكی فیلوسوفێ ئنگلیزی (جون لوك) ئاماژە ب ڤێ یەكێ كرییە. دیسان روشەنگەرا دگوت:"مرۆڤ د گەوهەرێ خوە دە باشە, ئەو دەروونێ شەرانی و بەدخراب ژ دەور و بەرێ خوە وەردگرە." ئەڤ دیتنە یەكسەر چەكوچەك بوو, شكاندنا دیتنا كەنیسی كو دگوتن: "مرۆڤ دگەوهەرێ خوەدە خرابە." لێ ئەڤ یەك نەراستە, نمونەژی بۆ (یەزدانێ زاخۆ) یە, گەر( زاخوی د جڤاكەک ڕۆژئاڤای) دا با, وێ قەدەرا وی ب رەنگەكە دن با, نە دبوو دوڤپشك, ئەڤ یەكە گروڤە بۆ فیلوسوفیا روشەنگەرا كو جڤاك ئاڤرێنەرێ مرۆڤانە, نەك چ هێزێن ڤەشارتی.
گەر ئەم داكەڤن ناڤا ڕۆمانێ دە وێ باشتر سەرناڤ رون و زەلال بە و وێ باشتر (یەزدانێ زاخوی ناس) بكن.
_جورێ ڕۆمانێ:
ڕۆمان ڕۆمانەك ریالیزمی یە, ئەو شەرت و مەرجێن د ناڤ ڕۆمانا ریالیزمی دە, هەموو د ڤێ ڕۆمانێ دە دهێن دیتن وەكی (دەم, جهـ, كەسایەتی و ریدان) هەموو واقیعی نە. دیسان ئەڤ جورێ ڕۆمانێ ژ جورێ (پروبلەم نوڤلە) ئانكو (ڕۆمانا كومەلایەتی و سیاسی) یە, ئێش و دەردێن باژێرێ ئامەدی مینا فلمەك دكیومێنتاری نیشانی مرۆڤ ددە.
_دەستپێكا ڕۆمانێ:
دەسستپێكا ڕۆمانێ و هەر ژ خوەندنا چەند رێزێن پێشین دە, چاڤێن مرۆڤی ب روپەلێن نڤیسێ ڤە دزلقن و مرۆڤ نكارە دەڤ ژ خوەندنا وێ بەردە و دیمەنێن پر بالكێش و دراماتیكی د دیدەێن مرۆڤی دە دروست دكە. جارانا ئەو دیمەن مرۆڤی كێف خوەش دكن جارنا ژی, جانێ مرۆڤە دترسینە و دكەڤە رەوشەك نالەبار دە. كو ئەو ژی قالا دیمەنێ كەلەخێ زەلامەك كوشتی ل بەر لێڤا ئاڤەكێ دكە . ژ بەرپەرێ (9_12) ئەڤی وێنەی سالوخ ددە و ب بهێنەك فرەهـ و زمانەك هونەری قالا ئەڤێ فەتیرێ دكە, ئەڤ بهێنفرەهیا نڤیسكاری دبە سەدەما بهێن تەنگبوونا خوەندەڤانی, لێ ئەڤ بێهنتەنگ بوونە وەكە خوەشیەكێ ل مرۆڤ تێ, ب تایبەتی ل چاخێ دەریایی وەسف دكە, هەروەكی دبەر پەرێ (10)دە ب ڤی ئاوای سالوخدانێ دكە, "دەریا ب ئەزمانێ زێرین رە سور و زێرین ببوو. تەنێ سیا پێلان د ناڤدە دەرەنجكێن ژ رەنگێ قاهوەیێ چێ دكر. وەكی كو بەرانەكی ل سەر ئاسو ل جهێ ڕۆژ ئاڤا سەرژێ كربن و خوینا وی هەركاندبن سەر دەریایێ..."
ئەڤ كەڤال پر هونەری یە ل شینا رەنگان, پەیڤێن باش هاتینە ژێگرتن و تابلویەك فوفیزمی پێك ئینایە.
ئەڤ كوشتیێ ئەم بەحس ژێ دكن, قەهرەمانێ ڕۆمانێ یە و ناڤێ وی ژی (ئەكرەم دهوكی) یە. ل دەستپێكێ ڕۆمان ب داوی دهێت, ئانكو دوماهیكا ڕۆمانێ دەسپێكا ڕۆمانی یە و دبێژن ئەڤێ جورە بویەرێ(ئێپیلوگ) ب كرمانجی دبێژنی(پێش رویدان).
جهـ و چاخێ ڕۆمانێ:
جهێ كو بویەر لێ دقەومە, ئامەدە و دەمێ وێ ژی سالێن (1988) یە پشتی كومكوژیا هەلبچە یە. قەهرەمانێ سەرەكێ یێ رۆمانی كوردەكێ باشوری یە و خەلكێ (دهوكێ) یە, بنگەها وی ژ باژێرێ (كەركوكێ) یە و ل دهوكێ ئاكنجی بووینە و ناڤێ وی ژی (ئەكرەم دهوكی) یە.
پشتی كوچبەرا كوردێن باشور بۆ دیاربەكری, ئەكرەم دهوكی ژی یەك ژ وان پەنابەرانە و ل دیاربەكرێ مینا پێشمەرگە و شورشگێركی كورد دكڤە قادا سیاسەت و نەتەوایەتیێ دە.
ئەڤ ڕۆمان ژ زاردەڤێ پیرەژنەكێ, وەكە چیروكەكێ ژبۆ نەڤیا خوە ڤەدگێرە و قالا ئەڤێ چیروكێ دكە. پیرەژن ل بەر ئاگرەكی ڤەنیشتیە و تەشیەكێ درێست و دبەر ئەوێ تەشی رستنێ رە ڕۆمانێ ژ زاردەڤێ خوە ڤەدگێرت و دادكەڤە كوراتیا ئێش و ئازارێن كوردان و دبەر ئەڤێ ڤەگێرانێ ژی رە, كومپلێكسەك دن هەیە, كو ئەوژی د نێڤبەرا پێرەژنێ و دوڤپشكەكێ دە, ئانكو ئەڤ یەكە ژی دبە بویەرەك و بابەتەك تایبەت د ڕۆمانێ دە. ئەڤە ژی میناكێ وێ یە, "پیرەژنەك ل تاخەكە ئامەدێ, د خانیەك دیروكی دە, لبەر ئاگرێ كوچكەكێ رونشتبوو, تەشییێ ل رانێ خوە دخست و ژ گلوكا هەریێ تا دئافراند. شەڤ بوو, دتاریێ دە, دوڤپشكەك بەر ب ئاگر دە دهات. پیری بەرێ خوە دابوو ئێگر و ژ نەڤیا خوەرا ڤێ چیروك دگوت"( ل. 13). ئەڤ ڤەگێرە هەموو تنشت زانە, ئانكو ژ بویەرێن بوری و داهاتی هایدارە.
ڕۆمان ل سەر ژیانا پێشمەرگەیەكێ و ئەڤ پیێشمەرگە هەموو بزاڤان دكە, داكو ژ درانێن تونەبوونێ قورتال بە و مینا گەمیڤانەكێ د دەریا خوەستك و ژیانەك پری ڤینداری دە باڤێل دبە و مینا پشیكان دكولانێن دیاربەكر, كولان كولان خوە ژ دوڤپشكێن ژەهردار ڤەدشێرە و نەپەنی دكە. لێ ئەڤ دوڤپشكێن بێ وژدان و جەرگ بر, مینا سیبەركێ ب ژیانا ئەكەرم دهوكی ڤە ئالزینە و ئەوی باژێری لێ دكن لبا كەزوانێ و ئەوان برجان ل وی دكن شفشێن زیندانەك ئەزەلی. سەرەرای هندێ, داكو هەبوونا خوە د ئەڤێ ژینا بێ وژدان دە پەسند بكە و ببە هەبوونەك كارا. ئەڤ یەك ژی ژ سەربور و زاروكینیا وی خویادەبە, كو بزاڤا پەسەندكرنا هەبوونا خوە دكە. هەر وەكی فیلوسوفێ مەزنێ فرنسی (رینی دیكارت) دبێژە: (ئەز هزردكم, كو هەز یێ هەیم) ئەڤ بوێژە بویە پەتورمەك د دەرونێ پێشمەرگە, ئەكرەم دهوكێ دە و شین بوویە, لەوران ل باژێرەكی مەزن و ژ لایێ ئەوەلەكاری ڤە و ل ژێر باندورەك مەزن ژیانێ ددومینە. د ئەڤی باژێری دە, جادە, كولان, دیوار, خوە جاندارێن ئەڤی باژێری ژی, ژ هوڤاتیا وان دترسن. لێ ئەڤ یەك قەت باندورێ ل لەهنگێ ڕۆمانێ ئەكرەم دهوكی ناكە.
ئەز دخوازم هنەكێ ل سەر كەسایەتیا ئەكرەم دهوكی باخڤم, ب تایبەتی باندورا سەربورا زاروكینیێ و داب و نەریتنا ل سەر كارێكتەریا وی.
ئەكرەم دهوكی دژیەك بچوك دە, كەتیە ژێر فشارەک توند ژ ئالیێ باڤ و داب و نەریتان ڤە. ئەكرەم دهوكی هێژ بچوك بوو, ژ ئالیێ هزر و فكرێن باڤێ خوە ڤە هاتبوو داگیر كرن و هەرتم وەكە شوشیەكێ دهات پرتپرت كرن, لێ ئەو پرتە ب سایا هێڤیان جاردن خوە ل هەڤ ددان و ژ دەڤێ تونەبوونێ قورتال دبوو, هەر وەكی د بەر پەرێ بیست و سیێ دە وەها قالا پەیوەندیا ئەكرەمی و بابێ وی دهێت كرن," باڤ توجاری پورێ وی مز نەدابوو, ئەو همێز نەكربوو, ب دەستێ وی نەگرتبوو و ئەو نەگەراندبوو." (ل. 23)
ئەڤ بوویەر بیرا مرۆڤی ل ڕۆمانڤیسێ مەزن ( دیستویڤسكی) تینە, هەڤركیا وی د گەل باڤێ وی و ئەڤ پەیوندیا فالا ژ خوشەویستیێ, ئەنجامێ نەخوەشیەك مەزن ئا سایكولوجی رادگەهینە.ئەم دكارن ببێژن, د بچوكاتیا ئەكرەم دهوكی دە ئەڤ گریكە دەستپێكریە و بوویە پارچەیەك ژ دەروونێ وی و ئەنجامێن ئەڤێ چەندی ژی, هنەك جاران گەلەك ترسان كن و دبە سەدەما نەخوەشین مەترسیدار وەكە ( ئەنتی سوسیال, تەوانبارێ سوزاوی) و چەندین نساخیێن تژی گرێك. هەر دهەمان روپەل دا, كێمكرن و شكاندنا ئەكرەم دهوكی ژ لایێ بابێ وی ڤە دهێت دیتن, وەكی دئەڤێ میناكێ دە," لاوو ئەكو, تو ب كێری تشتەكی نایی, تو مەزن ببی ژی, نابی زەلام. تەنێ مرۆڤەكی دین وێ ل ڤی باژاری زێدە ببە, هەوقاس.." (ل.٢٣).
لێ ئەكرەم دهوكی جەنگێ دگەل ئەڤێ هەڤوكا باڤێ خوە دكە, لەوران سوزدا بوو, هەبوونا خوە بچەسپینە.
دیسان دیمەنەك دن ئەكرەم بەهتی و رەوان ئێش كربوو, ئەو ژی, كوشتنا ( دهێلا) وان (گورجێ) بوو, كو ژ لایێ بابێ وی ڤە هاتبوو كوشتن, ئەڤ چەندە ل وی ببوو ژان, هەر وەكی د روپەلێ بیست و سیان دە وەها هاتیە ڤەگێران," ژ وێ ڕۆژێ ڤە هەموو كوچك ژێرە ببوون نەیار, مینا شوپا برینەك قالكگرتی د دلێ یدە.."
ئەڤ دیمەن و پێزانینە ئەرگومێمنتێن باشن, ژبۆ ناسكرنا قەهرەمانێ ڕۆمانێ ئەكرەم دهوكی, كو ئەو یەكە ژی پەیوندیەك خورت ب سایكولوجیا ڕۆماننڤیسی ڤە هەیە و دبە ئەڤ سەربوور كوپیەك ژ ژیارا نڤیسكاری یا زاروكینیێ بە. گەرەك بێت گوتن, ناسكرنا ئەكرەم دهوكی وێ گەلەك پەنهان و كونجێن تاری د ناڤ ڕۆمانێ دە رەوشەن بكن و وێ ببە دەرگەهێ ناڤەرووكا تێكستی و كا چەوان د ژیانەك پەنابەری و هەژاردە, هەڤركیا ئارمانج و دەستكەفتان دكە, ب گوتنەك دن, ئەكرەم د گورگستانەكێ دە ل نیچیرا پەزەكێ دگەرە.
-مژارا ڕۆمانێ :
بوریەرا وێ ژ وەرگێرانا پەیرەو پروگرامێ پارتەكا سیاسی دەستپێدكە, كو ئەو ژی ئەكرەم دهوكی پەیرەوێ پارتی دیموكراتیكا گەلێن كوردستانێ وەردگێرینە سەر زمانێ توركی و د كوڤارەكێ دە دهێت بەلاڤ كرن. ئەڤ یەك ژ وی رە دبە ئاتاف و سەرێ وی دكەڤە بەلایێ. لێ نڤیسكاری خوەستیە دەهـ چڤیكان ب بەركێ بكوژە و ب ئەڤێ رویدانێ گەلەك دیمەن و فلمێن دراماتیك و سەرسورهینەرێن ژیانا جڤاكی و سیاسی یا باژێرێ ئامەدێ نیشانى خوەندەڤانی بدە و ئەڤ دبە دیروكەك رەش ب روێن دەولەتاكا فاشیست ڤە. پشتی كو ئەو پەیرەو دهێت وەرگێران, ژیانا ئەكرەم دهوكی مینا پشیكەك فرار لێ دهێت و بەردەوام ئەڤ سوژێت بلندبە و وی بەر ب ڤەشارتن و رەڤێ دبە.
ئەكرەم دهوكی پێنچ سالان ژ میتا تروكان درەڤە و قولاچ قولاچ خوە ڤەدشێرە و سەرای هندێ هەڤالێ وێ یێ هەری نیزیك ژی ل وی وندا دبە, كو ئەو ژی یەزدانێ زاخوی یە. یەزدانێ زاخوی كەسایەتیێ دووەمینە ئا ڤێ ڕۆمانێ, ئەو بخوە خەلكێ باكور و د بەرێ دە شورەشڤانێن چایایان بوو, لێ ژ بەر كو ئەو ژلایێ پارتا خوە ڤە ب ئەركەكێ هات پەیرەوكرن, كو ئەو ژی دڤێت باج ژ گوندەكێ ستاندبا, ل چاخێ موختارێ وی گوندی دبینە, نكارە ئەڤی ئەركی بجهـ بینە لەوران نەچار دبە, بەر ب باشور ڤە مشەخت دبە و پاشناڤێ خوە دكە زاخویی ل زاخۆ ئاكنجی دبە و ب شوندە بەر ب سینورێ باكور ڤە رێ دكەڤە ل وێ دەرێ دكەڤە ناڤ رەڤێن پێشمەرگەیان دە و ئەكەرم دهوكی ناسدكە و دبن هەڤالێن هەڤ. لێ بەلێ یەزدانێ زاخویی ژ ئالیكێ ڤە هەڤالێ ئەولەكاریا دەولەتێ یە و یەك ژ دوڤپشكێن ئامەدێ دهێت پەژراندن.
ئەڤ دوڤپشك مینا یەزدانانن, ب تەنا سەرێ خوە مرۆڤان دكن نێچیر و دكوژن, ب تایبەتی مرۆڤێن روشنبیر, نڤیسكار و سیاسەتمەدار, یەك ژوان سیاسەتمەداران, رەفیكە, كە ب دەستێ ئەولەكاریا دەولەتێ دهێت کوشتن. لێ پشتی رەفیكى, گەرا ئەكرەم دهوكی دهێت, لەوران بەر ب پایتەخى دچە و ل وێ دەرێ ب كەچەكا تركومەن رە, بناڤێ (ئای جان) دزەوجە. ئای جان هەڤالەكا وی یا زانکۆیێ بوو, دەما ماستەر ل زانكویا دیجلە ل باژێرێ دیاربەكر دخوەند, ل وێ دەرێ ئەو ناس كربوو و ببوون ئەڤیندارێن هەڤ و دلێن وان ب هەڤ زەلقی بوون. لێ ئەڤ دوتە ژی ژ بەر رەوشا سیاسیا ئەكرەمی دكەڤە بەلایێ و سەرەرای بێ دلیا مالباتا وێ. لێ د ئەنجام دە ژ كریارەك نەجڤاكی و شەرعی, مالباتا ئای جانێ نەچار دبن ل ئەكرەمی مار بكن. ل داویێ ئەكرەم ب دەستێ ئەڤان دوڤپشكان دهێت كوشتن.
ل ڤڕ سەرناڤ ژ مەرا ئاشنا بوو كا گەلو چما دوڤپشك بخوەڤە نادە. مەبەست ژێ (كورد كوردی) ناكوژە. راستە (یەزدانێ زاخوی) زەلامێ دەولەتێ بوو, لێ هەر نەدخوەست (هەڤالێ خوە بكوژە) هەر وەكە د فروكخانا ئەنقەرێ ڤە دەما ئەكرەمی ل ور دگرن و دكن قەرقولێ ڤە, یەزدانێ زاخویى ژ وێرا دبێژە: "تو هیچ ناپرسی پولیسێ دەولەتێ چەوا رێیا مالاتە شاش كرنە؟ كا بفكرە, تو مرۆڤەكی ب ئاقلی قاشو! دەولەت دەولەتە بە, چەوا نمرویا مالەكێ شاش بكە؟ تو دوئا بكە؟".( ل. 21). هەر وەكی دیار دكە, كو ئەو بو سەدەما هندێ دوڤپشك رێكا مالا وی شاش بكن, ئەڤ یەكە ژی واتایا سەرناڤێ ڕۆمانێ ددە.
مە نها زانی كو بابەت چیە ل سەر چیە, لێ دڤێت بزانن, مەبەست ژ نڤێسینا ئەڤێ ڕۆمانێ چیە؟
مەبەست ژ نڤیسینا ئەڤێ رۆمانێ ئەوە, كو نڤسیكاری دڤێت رەوشا سیاسی و ئەولەكاریا باكور ل وی چاخی بكتن پەیڤ و ب گوهێن مێژویێ ڤە ب هلاویست و ئەوان كارێن نەپەنی و تیرورستی بەرامبەر نەتەوێ كورد هاتینە ئەنجامدان ئەشەكرا بكتن, دیسان مەبەستا سەرەكی ئەڤێ دیروكا تراجیدی بكە خودیكەك بو نەوەێن داهاتی, داكو خوە تێرە ببینن. و داخوازا جڤاكەك پێشكەتی و دویر ژ هەمی باندورێن كەلتوری ێن ئێش ڤەگەر و پاشكەفتی. دیسان نڤیسكاری خوەستیە ژیارا یەزدان زاخوی بكە پرسەك و ببێژە: ( چما یەزدانێ زاخوی دبە میتا توركان و سەدەمێن ئەڤێ یەكێ چ بوون؟). هەلبەت سەدەمێ ئەڤێ یەكێ كومەكا ئەلەمێنتن سیاسی و جڤاكی نە؟ گەر یەزدانێ زاخوی ژلایێ ریكخستیا خوەڤە نەچووبا ئەوی گوندی و ئەو موختار ناس نەكربا, دبە ئەو ژ چیای نەدزڤری با و دا هەر مینا شورەشگێرەكێ ل ۆر بە. لێ قەدەرا وی گرێدایی قەدەرا پەیرە و پروگرامەكێ رێكخستییەكێ بوو و د ئەنجام دە بوو یەك ژ زەلامێن ئەوێ دەولەتێ یاكو بەری هینگی جەنگ دگەل دكر.
_نرخاندن:
ئەڤ ڕۆمان ب ئاوایەكی گشتی ڕۆمانەكی سەركەفتی یە و گەلەك خالاێن باش و هونەری د هوندرێ خوە دە هەمبێز كرینە و ئەو ژی ئەڤێن ل خوارێ نە.
_ دەم و جهـ و رویدان: ئەڤ هەرسێ ئەلەمێنتێن هە دروومانێ دە خورتن و زینجیەرەیا وان ب هەڤ ڤە گرێداینە و ب هوستایەتی هاتیە گرێدان.
_تەڤن: تەڤنێ ئەڤێ تێكستی تام تەڤنێ رۆمانێ یە و پرە ژ ئێپسیود و گرێكان و ل هەڤ ئالزی یە و رویدان یەیك ل دویڤ یەكێ رێز و نەچاڤەرێكری دهێن وجودێ.
_كەسایەتی: كەسایەتێن ڤێ ڕۆمانێ ب ئاستەكی باش هاتینە هەلبژاردن و هەریەك ل گور هزر و رامان و لڤینێن خوە رولێ خوە دلەیزن و ژمارا كەسایەتیان ژی ل گور ڕۆمانێ باشن.
_سالوخدان: د ئەڤێ ڕۆمانێ دە ئەڤ تەكنیك ب ئاوایەكی بەرفرەهـ هاتیە بكارئینان و ب هوربینی دەم, دجهـ و كەسایەتی هاتینە سالوخدان. ب تایبەتی ئامەد و جهێن مێژووی گەلەك هوریی هاتینە سالوخدان مینا بەرپەرێ (113_117) ئانكو د پێنچ بەرپەراندە باژێر و جهێن دیروكیێن ئامەدێ وەسف دكە. ئەڤە ژی بهایێ هونەریێ ڕۆمانێ بلند دكە.
_بنەماێن درامی: بنەماێن درامی گەلەك د ئەڤێ ڕۆمانێ دە زالن مینا ( كوشتن, رەڤاندن, بەدبەختی ...). دیسان (گومانكرن) دئەڤی تێكستی دە پرە, ب تایبەتی ل چاخێ ئەكرەم دهوكی دچە ئەنقەرەی و داخازا قونسولخانا سویسری دكە, كو ڤیزێ ژ وێرا پێشكێش بكن و دەما دچە فروكەخانەیا دەولەتی, مەرم ژەی چوونا وی بۆ ئەوروپا, لێ ئەڤ چوونە نەشەرعی یە, بەلكو ب پاسپورتەك سەختە بزاڤێ دكە برەڤە. ئەڤ یەك گەلەك گومانێ ل جەم مرۆڤی پەیدا دكە و چارەنڤیسێ ئەكرەم دهوكی مینا راز و نهێنیەكێ ل جەم خوەندەڤانی مەراقدار دمینە.
_ناساندن: ناساندنا كەسایەتیا د تێكستەكێ ئەدەبی دە, نەمازە ڕۆمانەكێ دە پر گرنگە. ژ بەر كو وێنەیەكێ د مەژیێ خوەندەڤانی دە جهـ دگرە و مرۆڤ باش های ژ كار و كریارێن وی دبە و هەر لڤین و ئاخفتنەك وی بۆ مرۆڤ دبە جهێ رامان و نهێنیا كەسایەتیا وی و رەوشا وی ئا سایكولوجی ژى باش پەندی دبە. كو ئەڤە ژی شێوازەكی باش و سەركەفتی یە.
_ڤەگێرانا ئەفسانە و چیروكان: ئەڤ ڕۆمان ب ئەڤێ تەكنیكێ ڤە ب رەنگەكی باش هاتیە تامدان. هەبوونا ئەفسانە و چیرۆكان د ناڤ تێكستێ ئەدەبی گەلەك گرنگە, ژ بەر كو ئەو ئەفسانە و سەرهاتییە ڤەرێژا هزر و فیلوسوفیا جڤاكان و شارستانیەتا نە, ئەڤە ژی د ئەڤێ ڕۆمانێ دە دهێت دیتن, دەما قالا میسولوجیا چیایێ (قەرژداخێ) دكە, كا چەوان كەڤران د ئاڤەرینە.
ئەڤ خالێن مە ب كورتی باس كرین, خالێن باش و سەركەفتی ئێن ڕۆمانا دوڤپشک ب خوەڤە نادە. لێ ئەم دخوازن قالا خالێن لاواز و خاف ژی بكن, بێ گومان بەرهەمێ ئەدەبی ژ كیماسیان بێ پارنینە, لەوران ئەم دخوازن ل سەر ئەڤان خالان بسەكن و ژ وان خالان ئەڤێن ل خوارێ نە.
_ڤەگێران: ڤەگێران ژ لایێ دارشتن و ڤەهاندنێ ڤە گەلەك باشە, لێ هەلبژارتنا ڤەگێری نە دجهێ خوەدایە, میناكێ ئەڤێ چەندێ ژی ئەڤ خالین خوارێ نە:
1- پیرەژنەك ئەڤێ چیروكێ بو نەڤیا خوە ڤەدگێرت و ئاستێ رەوشەنبیریا ئەڤێ پیرەژنێ ژی نەهاتیە دیار كرن, ژ بلی تەشی و رستنێ پێڤتەتر مرۆڤ نزانە, ئەڤ پیرەژن نڤیسكارە, ڕۆماننڤیسە, هزرمەندەكە. ئەو پەێڤن ئەو د ڤەگێرانێ دە بكار تینە (تێرم و زاراڤێن زانستی ئەدەبی نە) لەوران گومان بۆ مرۆڤی چێ دبە, پیرەژنەكە كورد و تەشی درێست چ ژ ئەڤان پەیڤان فام دكە, هەلبەت پیرەژنێن ئاقل دناڤ كولتورێ كوردان دە پرن و لێ ئەز باوەرم پیرەژنێن كو ژ پەیڤا (هویومانیزم و ئیمپاتی, سیمبولزم) فام بكن هندكن یان ژی تونەنە, گەر هەبن ژی, گەرەك ژ بنەمالەك روشنبیر و پێشكەفتی نە.
2- ئەڤ ڤەگێرە هەموتشت زانە. مینا خوداوەندەكێ دهێتە حەسباندن, دەما ئەو قالا دیاربەكر و جهێن كەڤنار دكە, دباوەرا من دە دڤێت ئەو چنە مێژوونڤیسەك یان ئاركولوگەك با.
3- نڤیسكاری نەشیا یە خوە ل پشت پەردێ ڤەشێرت, لەوران گەلەك جاران ئەو كەتییە شوینا پیرێ و دەنگێ وی دپروسێسا ڤەگێرانێ دە دهێت بیهستن. میناك ژی ئەڤە, دەما ئەكرم دهوكی ئای جانا هەڤالا خوە هەمبێز دكە , وێنەیەكی سوریالیزمی چێ دبە, هەستێن هەردوویان ب هەڤدوو ڤە دحەلن ئەڤە ژی دیمەنێ وێ یە (دەنگەك تیز و سەوتەك توژ, مینا دەنگێ ڤزینا بایێ هەسپەكی داموسك درێژ, قرك رەپ, قوركا زەخم و پێ ستویر هات, هەر دوو مەمك هاتن گوڤاشتن, هەتا كو سەرێ زەرمەمكان و قورسێن ل دور ێن د رەنگێ قەهوایێ دە ئاریان, دناڤا دەستێ خوە دە ئەو هەلاند, هەر دوو سینگ هەڤ ماچكرن...."(ل. 153). پرس ل ئەڤێ دەرێ یە, پیرەژنێن كوردان دكارن و بستەهـ دكن ئەڤان دیمەنان ژ بو نەڤێن خوە ببیژن؟ گەلو داب و نەریت رێ ددن, ئەڤ تشت بهێن گوتن, نەخاسمە پیرەژنەك بۆ نەڤیەكا خوە ببێژە. هەلبەت دا پرباش بە, گەر ڤەگێرێ چیروكێ نەخویا با, ئانكو كەسێ نەدیاربا, یانژی ئاستێ پیرێ هاتبا خویاكرن, یانژی پیرەژن بخوە كەسایەتیەك با دناڤ ڕۆمانێ دە.
خالەك دن هەیە, كو ئەو ژی گرێدای ڤەگێرانێ یە. پشتی كوشتنا رەفیكی, ل تاخێن ئامەدێ دبە خوەپیشاندان و خەلك درژن سەر جادەیان, مەرڤان ژی ل وی چاخی دادكەڤە هزر و رامانێن خوە ێن دەردئێش دە و بیرا وی ل بویەرەكێ دهێت, كو ئەوی ژی دەما (میتا توركان برایێ وی ژ مالێ دەردئێخن و دبن قەرەقولی) و مەرڤان قەت د ئەڤێ بیرئانینێ دە نینە و چ جهان رولێ وی ناهێت دیتن. ل ڤێری مەرڤان دبە ڤەگێر و نە بیرهاتن ل بۆ یەرەكێ. گەلو دێ چەوا زانە كەچا جیران شاهدە ل سەر بوویەری و ئەو نە ل ور, یان ژی چەوان دایلوگا دنێڤبەرا كچا جیران و باڤێ وێ دە هایدار بوو ئەڤ نە خویایە, بو نمونە دەما كەچا جیران ژ باڤێ خوە رە دبێژە, "باڤو, ها باڤو! دەنگێ هەوارا ژنكا جیران نایێ تە؟" (ل.83). دیسان باڤێ وێ بەرسڤا وێ ددە و دبێژتێ, "تو هەتا نها چما رانەزایی؟ كەسەك تەدیت؟ زوكا لەمپێ بتەفینە!" (ل. ٨٣).
ئەڤ بیرئانینە نەبەرهوشە, لەوارن دڤیابە مەرڤان دناڤ ئەڤێ بویەرێ دە, بەژداربا, یانژی كەسەكی ئەڤ یەك ژوی را گوتبا.
-زمان:
ئەڤ ڕۆمان ژلایێ زمانی و فەرهەنگی ڤە پر دەولەمەندە, لێ ژلایێ گرامەر و مروفولوجیایێ ڤە گەلەك كێماسی هەنە, ئەڤ چەندە ژی ڤەدگەرە بۆ وێ چەوساندن و نەهێلانا زمانێ كوردی ژ لایێ دەولەتەكا فاشیست ڤە. كو بۆ یە ئەگەرێ لەنگ بوونەكێ ل جەم نڤیسكارێن مەێن باكور. لێ ئەڤ یەكە نابە ئەگەر كو نەهێت چارەسەر كرن و چارەسەركرنا ئەڤێ سقەتیا زمانى ژی, ب تەنێ ئەدەبیات و نڤێسین دكارە ئەڤی زمانی ڤەژینە و جاردن دەولەمەند بكە. دوڤپشك ب خوەڤە نادە یەك ژ وان ڕۆمانانە و كو ژ ئەڤان چەتێن زمانی پرن, گەلەك جاران دبە سەدەمێ خەلەت تێگەهشتنا خوەندەڤانی دەربارەی بویەر و كەسایەتیان, بۆ میناك, ل چاخێ رەفیك د زیندانێ ڤە, د گەل نوبەداری دكەڤە نیقاشێ, مرۆڤ ل وی دەرێ ماتمای دبە و یەكسەر گومان ل جەم مرۆڤی چێ دبە. وەكی دروپەلێ (68) دا هاتی" مرۆڤێن كو من رەڤاندن و ئانین ڤر, بریارا كوشتنا من دانە ئان نا؟" د ئەڤێ رستێ دە هوسان دهێت تێگەهاندن, كو رەفیك ژی دوڤپشكە و مرۆڤان درەڤینە. لێ ئەو بخوە مەرم پێ ئەوە (مرۆڤێن كو ئەز رەڤاندیم), هەلبەژارتنا پەیڤا (من) ئانكو بكەری, دگرامەرا كوردی دا خەلەتە, بەلكو دڤێت (ئەز) بكەر با, ژ بەر كو (ئەوێ ب كاری رادبە) ل ڤێ دەرێ (رەفیكە) نەك دوڤپشكن.
ژلایێ فەرهەنگ و واتاسازیێ ڤە, نڤیسكاری پەیڤان (جان) ژ واتیا وێ دورخستیە, بەلكو واتایەك بەرجەستە دایە ئەڤێ وشێ, كو ژ لایێ واتایێ ڤە كریە مادە. هەر وەكی دبەر پەرێ(11) دە وەها هاتیە, "بەلكی چەند برینێن دن ژی د جانێ وی دە هەبوون, لێ نها نەدهاتن دیتن." جان هەڤ واتایا (گیان و روحێ) یە, جان پەیڤەک, نە بەرجەستەیە ئانكو ب چاڤان ناهێت دیتن و گولە ژی لێ ناكەڤن. بەلكو جەستەیە گولە لێ دكەڤن. لێ مرۆڤ نزانە مەبەستا نڤیسكاری دیتنەك فیلوسوفی یە یان ژی وەك پەیڤ بكار ئینایە.
نمونێن زمانی:
_(یەكێ راهشت ملێن جەسەدی, یێ دن ب هەر دوپیان گرت, ئەو برن ترمبَلا خوە) (ل. 11).
_(زاروكەك پێشمەگە بوو ئەو) (ل.١٧). ئەڤ رستە ژ یاسایا رێزمانا كوردی دەركەتی, مخابن نڤیسكارێن مەێن باكور پرانیا ئەوان توشی ئەڤێ چەوتیێ دبن, یا ب ترس ئەوە؛ ئەڤ چەوتیە ببە یاسا و رێسایا رستا كوردی. رستا كوردی ژ(بكەر+ بەركار+ كار) پێك دهێت, لێ ل ڤر نڤیسكاری (بكەرێ) رستێ (ئەو) برییە جهێ كاری, یا دروست درێزمانا كوردی دە ئەڤەیە ( ئەو زاروكەك پێشمەرگە بوو).
گەلەك میناكێن زمانی ێن ب ئەڤی رەنگی د ڕۆمانێ دە دهێن دیتن, ئەڤە ب تەنێ چەند نمونەیەك بوون.
ئەنجام:
ئەڤ تێكست ژ لایێ ئەدەبی و هونەریڤە تێكستەكی خورتە و مرۆڤ دكارە بێژە ئەڤە دەقەكی باشە. لێ هەبوونا لاوازیان د ناڤ هەر دەقەكێ ئەدەبی دە, تشتەكی نورمالە, ژ بەر كو چ تشت د گەردونی و خوەزای دە بێ كێماسی نینن. ئانكو هەرتشەكێ كێماسی و لاوازیێن خوە هەنە. لێ گەر لایەنێن خراب ب سەر ێن باش كەتن, هینگێ ئەو بەرهەم ب بەرهەمەكێ نەباش دهێت قەلەمدان. لێ گاڤا لایەنێن هونەری و ئەدەبی ب سەر لایەنێن لاواز كەتن, هینگی ئەو بەرهەم دێ وەكى بەرهەمەك باش هێت پەژراندن. دوڤپشك ب خوەڤە نادە, ژ وان ڕۆمانانە, لایەنێن باش بێهترن ژ لایەنێن خراب, لەوران ب سەركەفتی دهێت هژمارتن. بەلێ ئەڤە وێ رامانێ نادە, كو دڤێت (ئەدیب پولات) ل ئەڤی ئاستی بمینە, بەلكو ئەم دخوازن بێهتر بلند ببە و زمانی خورتر بكە و خامەیە خوە كێنجبارتر لێ بكە. ل دوماهیێ ئەم سەركەفتنێ بۆ ئەدیب پولاتی دخوازن و ئەم چاڤەرێ بەرهەمێن باشترن.
ليست هناك تعليقات:
إرسال تعليق